Khi những cơn mưa phùn mùa xuân vừa dứt và nắng ấm dần lên cũng là lúc đất trời Tây Bắc chìm trong sắc trắng tinh khôi của hoa ban nở rộ.
Tháng ba, khi hoa đào đã tàn phai và những trận mưa xuân còn rơi rớt lại thì cũng chính là lúc mùa ban bắt đầu. Cả trời Tây Bắc ngợp một sắc hoa, cảnh tượng tựa như chỉ có trong tranh vẽ. Ấy vậy mà với bàn tay tài hoa của người họa sĩ thiên nhiên và cách “pha màu” kỳ diệu đã tạo nên bức tranh có thật với những mảng màu vàng óng của tre, trúc, của cỏ khô hòa với màu xanh biếc của nền trời, màu xanh ánh lên long lanh của dòng suối quanh co chạy dưới chân đồi. Điểm xuyết trong bức tranh đó là màu trắng của hoa ban. Dọc ngang, trên dưới đều là hoa ban, ban trên đỉnh núi, trên lưng chừng đồi, trên vách đá…Đến gần thêm sẽ thấy những nụ ban thon thon như bàn tay người con gái miền sơn cước, khi nở hoa ban lại xòe rộng như cánh bướm với nhụy hoa xinh xinh, tim tím…
Hoa ban nở rộ vào dịp tháng 2, tháng 3 dương. Khoảng thời gian này những người yêu thích thiên nhiên thường chuẩn bị cho mình chuyến hành trình mùa xuân lên Tây Bắc đầy thú vị. Không chỉ đến để thưởng thức vẻ đẹp của những loài hoa nơi núi rừng mà còn đến để tận hưởng không gian trong lành, tươi mới của mùa xuân và ghi lại khoảnh khắc ấn tượng trong cuộc đời.
Tiết trời tháng 2 âm lịch bắt đầu có nắng ấm. Những cơn mưa xuân lất phất như đánh thức cả rừng hoa ban sau một giấc ngủ dài. Cây ban như loại cây sim sống bền bỉ. Trên đồi cằn cỗi, cỏ tranh khô héo, nhưng cây ban vẫn xanh tươi. Hoa ban năm cánh trắng, phơn phớt hồng tím. Lá ban hình móng bò, người Thái bảo hình “đôi trái tim ghép lại”.
Nhụy ban rất ngọt, các loài ong rất ưa thích. Cánh hoa ban vừa ngọt, vừa bùi, người Thái thường lấy về đồ chín trộn với giấm, vừng thành một món nộm, ăn rất lạ. Quả ban giống như quả bồ kết, hạt già đồ chín ăn ngon như hạt đậu. Người Thái rất yêu hoa ban, nên ngày Tết trên bàn thờ luôn có cành hoa ban, dâng cúng, tỏ lòng thành kính với tổ tiên. Với tuổi trẻ, hoa ban là ước mơ trẻ mãi không già, nhiều nghị lực và tình yêu bền vững.
Hàng nghìn đời nay, hoa Ban đã rất tự nhiên đi vào đời sống văn hoá - tâm linh của nhân dân Tây Bắc, nhất là bà con thuộc nhóm ngôn ngữ Tày - Thái. Với đồng bào Thái, có lẽ không ai là không trải qua tuổi thanh xuân nồng cháy, với những trò chơi thú vị hái hoa Ban và hát giao duyên. Trong ký ức của người đi xa, cùng với nỗi nhớ mường nhớ bản, nhớ người yêu, còn có nỗi nhớ da diết hoa Ban vào mỗi độ xuân về.
Đến đây chợt nhớ tới câu chuyện về sự tích của loài hoa này. Chuyện kể rằng xưa kia nàng Ban và chàng Khum thông minh yêu nhau. Nhà chàng ở cách nhà nàng một dãy núi, đêm đêm chàng vẫn vượt qua mấy đoạn đường rừng, lội qua mấy suối tìm đến nhà nàng để tỏ tình đôi lứa và hẹn nhau ngày cưới. Nhưng tội nghiệp thay, bố mẹ nàng không chấp thuận cho nàng lấy chàng trai nghèo khổ. Giãi bày mãi mà cha mẹ không chấp nhận, vào một buổi sớm mùa xuân, nàng bỏ nhà ra đi. Nàng đi mãi, đi mãi hết đồi này núi kia, hết ngày này đến ngày khác mà vẫn không tìm được chàng. Đi mãi cho đến khi nàng gục xuống và hóa thân vào đất, nơi nàng nằm xuống đã mọc lên muôn ngàn cây hoa cứ đến mùa xuân là bừng nở ra vô vàn cánh hoa trong trắng nõn nà ngan ngát hương thơm như gương mặt, như búp tay, như thân thể của nàng. Chàng Khun khi đến nơi hò hẹn ở nhà nàng nhưng không thấy nàng đâu, chỉ thấy chiếc khăn piêu để lại. Biết chuyện chẳng lành chàng vội chạy đi tìm nàng. Chạy hết đồi nọ, núi kia, chàng gọi nàng đến khản cổ mà không thấy tiếng nàng đáp lại. Chàng gọi mãi cho đến khi kiệt sức và biến thành con chim Lộc Khum. Từ đấy mỗi khi mùa xuân về hoa ban nở trắng rừng, chim Lộc Khum lại hót, chim hót gọi nàng suốt một mùa hoa.
Cũng về sự tích hoa ban, người Thái lại có câu chuyện cảm động rằng: Để tỏ lòng thương tiếc Chương Han - người anh hùng dân tộc dám chống lại các thế lực đàn áp, độc ác - nhân dân buộc những mảnh khăn tăng lên các cành cây. Về sau, thời gian như có phép nhiệm màu đã hoá những mảnh khăn tang thành những đoá hoa Ban trắng trong, tinh khiết.
Dù là sự tích nào thì hoa ban vẫn mãi là biểu tượng kiêu hãnh trong kho tàng văn học dân gian các dân tộc thiểu số Tây Bắc bởi đó là biểu trưng cho sự thuần khiết, trong trắng của người phụ nữ, cũng là biểu tượng cho cuộc sống hạnh phúc, tình yêu và cả sự no ấm, tấm lòng hiếu thảo của con cái với cha mẹ, sự tôn kính các vị thần linh…
Tháng ba mùa hoa ban, cả đất trời Tây Bắc bỗng sáng bừng, rạng rỡ. Muốn một lần ngắm ban thì hãy đến với núi rừng Tây Bắc, đến với lễ hội Hoa ban, cùng thưởng thức những hương vị thanh mát, ngọt ngào của những đóa hoa, tìm một dáng váy thướt tha gùi ban trên núi, để rồi lạc bước lãng du trong rừng hoa khoe sắc bạt ngàn.
